کتاب زیبایی شناسی و نظریه رمان

میخاییل باختین، فیلسوف و نظریه پرداز رمان کاهش یافتن خفقان جو حاکم بر اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در حوالی سال های ۱۹۶۰ کاری کرد تا در روند مطالعات صورت گرفته بر آثار داستایوفسکی و در مقیاسی وسیع تر بر کلیه پژوهشهای ادبی روحی جدید دمیده شود و نام میخاییل باختین دیگربار بر سر زبانها افتد. نام این شخصیت ادبی که در سالهای ۱۹۲۹ و در میان خیل فراوانی از نامها با نوشتن کتابی بس ارزشمند در باره بوطیقای داستایوفسکی بر سر زبانها افتاده بود خیلی سریع به فراموشی سپرده شد. فقط می دانستند هنوز زنده است و جایی در مورداوی که جمهوری کوچک خود مختاری در بخش میانی ولگا است زندگی میکند؛ در آن هنگام، مورداوی سرزمینی بود که شوربختانه به دلیل اردوگاههای کار اجباری اش شهرت داشت؛ این نیز آشکار بود که باختین در مدرسه ای عالی که به تازگی به دانشگاه بدل شده بود تدریس می کرده است و دفاعیه او از رساله اش درباره رابله رساله ای که در آن هنگام هنوز به چاپ نرسیده بود در سال ۱۹۴۶ سروصدای زیادی در انستیتوی ادبیات جهانی مسکو به پا کرده است با وجود نظر مثبت بخشی از هیئت داوران که باختین را شایسته کسب عنوان دکترا می دانستند هیئت مزبور در نهایت پس از هفت ساعت مشاوره به اعطای عنوان نامزد دکترای علوم به او بسنده کرد.

 نباید چنین انگاشت و نتیجه گرفت که شکل معماری جایی حاضر و آماده وجود دارد و جدا از شکل ترکیبی تحقق می یابد.

از طریق زیبایی شناسی مادی تمایز دقیق و بنیادین میان شکل های معماری و ترکیبی از هر جهت ناممکن است و اغلب پیش می آید که زیبایی شناسی مادی گرایشی به ادغام شکل های معماری و ترکیبی از خود نشان میدهد نمونه بارز این گرایش را می توان در روش شکل گرای روسی مشاهده کرد که در آن هدف شکل های ترکیب و نوع، هر دو، در میان گرفتن کامل تمامی موضوع های زیبایی شناختی است و به علاوه، در آن از تمایز دقیق میان شکلهای زبان شناختی و ترکیبی نشانی به چشم نمی خورد. در واقع هنگامی که شکلهای معماری را به شکل های جان مایه ای با مضمونی اسناد میدهند و شکلهای ترکیبی را به سبک شناسی یا تنظیم ترکیب در مفهومی اختصاصی تر از آنچه ما بدین واژه اطلاق میکنیم و افزون بر این در خود اثر این موارد را یکی در پی دیگری قرار میدهند و در این میان تمایزی میان موضوع زیبایی شناختی و اثر مادی به چشم نمی خورد و برای تفکیک شان از هم، فقط بدین بسنده می کنند که بگویند این ها دو شکل برای تنظیم دو جنبه متفاوت عنصر اولیه است (نظیر آنچه در آثار و. .م. ژیر مونسکی دیده میشود تغییری در نتیجه امر پدید نمی آید. در اینجا نیز نه پیشرفتی در ایجاد تمایزی مبتنی بر روش شناسی بنیادین میان شکلهای معماری و ترکیبی به چشم میخورد نه نشانی از شیوه نگرش کاملاً متفاوت آنان به تمامی آنچه گفتیم باید انکار جنبه مضمونی برخی هنرها از قبیل موسیقی را نیز افزود و این مطلبی است که دره ای بس ژرف میان هنرهای مضمونی و غیر مضمونی پدید می آورد! باید یادآورد شد که از دیدگاه ژیر مونسکی، جان مایه یا مضمون، به ظاهر با ویژگی معماری موضوع زیبایی شناختی مطابقت ندارد: درست است که ژیر مونسکی بیشتر شکل های معماری را در حوزه موضوع زیبایی شناختی جای می دهد، ولی برخی از شکل ها را از قلم انداخته و افزون بر آن به همراه این شکلها، عناصری بیگانه با موضوعی زیبایی شناختی را نیز وارد حیطه این مبحث کرده است...

باختین در پانزده سال آخر زندگی خود توفیق یافت تا شاهد کنار رفتن پرده سکوت از بخش عظیمی از آثار خود باشد. جان مایه اصلی کتابی که در دست دارید و آخرین نوشته او محسوب می شود (۱۹۷۵)، هسته اصلی مجموعه ای است سه محوری که داستایوفسکی و رابله دو محور آن را تشکیل می دهند. باختین در این کتاب آنچه را تنها از خلال این دو اثر می شد حدس زد به روشنی توضیح می دهد؛ مضامینی همچون زیر بنای استوار و روش شناختی و فلسفی اثر بیان بی پروای نظریه ای نوین در زمینه زمان و همچنین نگرشی که هر چند در لفافه اما در زمان خود تحولی در نظم حاکم محسوب می شد؛ این نکته آخر توضیحی است بر اینکه چرا این اندیشمند در طول سال های زندگیش همواره در انزوا به سر برد.