کتاب مدل های حیوانی بیماری های روانی 1

«مدل‌های حیوانی بیماری‌های روانی» عنوان کتابی است نوشته‌ی شیرعلی خرامین. مطالعه‌ی رفتار حیوانات و تعمیم آن به رفتار انسان‌ها سابقه‌ی بسیار طولانی دارد و بشر همواره درصدد بهره‌گیری از این شیوه برای افزایش دانش خود، به‌ویژه در ارتباط با بیماری‌ها بوده است. شاید سابقه‌ی این‌گونه مطالعات به دوران یونان باستان و قبل از میلاد برسد. بیشتر این مطالعات در حیطه‌ی بیماری‌های جسمی بوده است و تا قرن بیستم کمتر توجهی جدی به شبیه‌سازی رفتار انسان در حیوان شده بود.

احتمال می‌رود سرآغازِ این علم، به‌ویژه مدل‌سازی رفتاری در حیوانات، به کارهای ایوان پاولف روسی برگردد. تفاوت‌های ذاتی انسان و حیوان، به‌ویژه در ساختار مغز و همچنین پیچیدگیِ امور مربوط به رفتار انسان، به‌ویژه در امور ذهنی و عاطفی، روند پژوهش‌ها را سخت کرده بود. به‌رغم همه‌ی موانع، وجود محدودیت‌های اخلاقی و انسانی سر راه مطالعات انسانی و بار اقتصادی و روانیِ زیادِ این بیماری‌ها، باعث شد به این‌گونه آزمایش‌ها نیاز بسیاری پیدا شود.

کلروپرومازین اولین دارویی بود که در حیطه‌ی درمان‌های روان‌پزشکی از این مدل‌سازی محروم ماند و صرفاًً با آزمایش‌های انسانی وارد عرصه‌ی درمان شد؛ درحالی‌که بیشتر نسل‌های دارویی و حتی جراحی‌هایی در این زمینه مدیون مدل‌های حیوانی بوده‌اند. امروزه دنیای مدل‌سازیِ بیماری‌های روانی از غنای ادبی بسیار ارزشمند و معتبری برخوردار است. به‌طوری که شیوه‌های اعتباریابی این‌گونه مدل‌ها تا حد زیادی اعتماد محققان را جلب کرده است.

نویسنده‌ی کتاب می‌گوید: از سال ۱۳۷۷ که پایان‌نامه‌ی خود را در زمینه‌ی اثر تغییرات قسمت زیرین لب پیشانی مغز بر رفتار تکانشوری آغاز کردم، جای خالی کتابی جامع برای انجام این‌گونه مطالعات به‌ویژه در زبان فارسی احساس می‌شد. اندیشه‌ی تدوین کتابی جامع برای محققانِ این‌گونه آزمایش‌ها همواره مرا به جمع‌آوری منبعی جامع و فراگیر در این زمینه فرامی‌خواند. شاید اولین منابع این کتاب از مقالاتی باشد که طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۳ در کشور انگلستان و با آرزوی تحقق چنین امری جمع‌آوری کرده‌ام. به مرور وسعت دیدم در این زمینه افزایش یافت و همواره از این‌که زودتر به این کار اقدام نکرده بودم خوشحال بودم، زیرا نکات جدیدتری آموختم و بر دانشم افزوده شد. تا اینکه در سال ۱۳۹۶ به‌طور جدی تدوین کتابی جامع را شروع کردم. تلاش کرده‌ام کتابی جامع تهیه کنم که جویندگان علم، به‌ویژه علاقه‌مندان به مدل‌های حیوانی، از آن بهره ببرند. هر مبحثی را با زمینه‌ی تاریخی و سپس کاربرد مدل و نهایتاً راهنمای دقیق ادامه داده‌ام. سعی کرده‌ام محقق در ۹۹درصد موارد به منابع دیگر نیاز پیدا نکند، بااین‌حال در پایان کتاب منابعی را برای مطالعه‌ی بیشتر پیشنهاد داده‌ام.

انسان‌ها از هزاران سال قبل، به مطالعه‌ی رفتار و سیستم فیزیولوژی حیوانات پرداخته‌اند. شواهد غیر مستقیم به‌دست‌آمده از دوران پارینه‌سنگی نشان می‌دهد که انسان‌های اولیه برای شکار، رفتار حیوانات را زیر نظر می‌گرفتند. نقاشی‌های آنان زندگی گروهی کفتارها و زندگی انفرادی خرس‌ها را نشان می‌دهد. این‌گونه مشاهدات به آنان در شکار حیوانات کمک بسیاری کرده است. آن‌ها همچنین از این اطلاعات برای ادامه‌ی زندگی استفاده می‌کردند.

مطالعه‌ی رفتار و فیزیولوژی حیوانات به عنوان مدلی برای رفتار و فیزیولوژی انسان‌ها سابقه‌ای دیرینه در یونان باستان داشته است. به نظر می‌رسد که بیشترین انگیزه برای استفاده از حیوانات در یونان باستان، ارضای حس کنجکاوی درباره‌ی سیستمِ آناتومی و فیزیولوژی بوده است. آلکمایون کروتون، پزشک یونانی، اولین کسی بود که در قرن ۶ تا ۵ قبل از میلاد به کالبدشکافی سیستم فیزیولوژی حیوانات و ارتباط آن با انسان‌ها پرداخته است. او طی مطالعات خود روی سگ‌ها دریافت که مغز مرکز هوش و تجمیع حواس است. در قرن سوم قبل از میلاد، پزشکان دیگری همچون هروفیلوس و اراسیستراتوس یونانی به مطالعه‌ی تفاوت بین سلول‌های عصبی، حرکتی و تاندون‌ها پرداختند. سپس، در مطالعات متعددی از حیوان برای شبیه‌سازی با انسان استفاده کردند. به‌رغم این سابقه‌ی طولانی، در قرن هجدهم و نوزدهم، استفاده از این مدل رشد چشمگیری یافت و دانشمندان متعددی مانند ژان باپتیست، ون هلمونت، فرانچسکو ردی، جان نیدهام، لازارو اسپالادنزانی، لاووازیه و پاستور وارد این عرصه شدند.

مطالعات کلود برنارد در قرن نوزدهم و انتشار کتابش با عنوان مقدمه‌ای بر مطالعه‌ی پزشکی تجربی، پایه‌های پژوهش در زمینه‌ی مدل‌های حیوانی را استحکام بخشید. این کار علم فیزیولوژی تطبیقی بین انسان و حیوان را پایه‌گذاری کرد. از آن پس، استفاده از مدل‌های حیوانی در پژوهش‌های انسانی افزایش چشمگیری یافته است.

نیم قرن بعد، پاولف روسی مدل حیوانی را وارد عرصه‌ی علم روان‌شناسی و روان‌پزشکی کرد. البته به نظر می‌رسد ثرندایک اولین‌بار این کار را کرد (سه سال قبل از پاولف)؛ اما مطالعات حاکی از آن است که اولین کار گسترده در زمینه‌ی آسیب‌شناسی روانی روی حیوانات در آزمایشگاه ایوان پاولف روسی انجام پذیرفت. مانند دیگر علوم، هدف اولیه‌ی این تحقیقات مطالعه‌ی آسیب‌شناسی نبوده است، بلکه مشاهدات تصادفی پاولف او را به این مسیر سوق داده است.

اولین‌بار در آزمایشگاه شنگر کرستونیکف در سال ۱۹۲۱، آزمایش جدیدی با علائم بیضی و مربع انجام شد که طی آن سگ یاد می‌گرفت با تشخیص و تمیز این دو علامت، غذا دریافت کند. به‌تدریج فاصله‌ی شکلی این دو ضعیف می‌شد، تا حدی که به نسبت ۸/۹ می‌رسید. در این مرحله، سگ از تشخیص دادن عاجز می‌ماند و سیستم پاسخ‌دهی‌اش به هم می‌ریخت. پس از سه هفته، سگِ ساکت و آرام به سگِ پرخاشگر و بی‌قرار تبدیل شد و نتوانست به آزمایش ادامه دهد. حتی نمی‌توانست تمایز ساده‌ی قبلی را هم به‌راحتی انجام دهد. پاولف اسم این رفتار را نوروز تجربی نامید و تلاش کرد بین این نوع رفتار در حیوان و انواع اختلالات نوروزی در انسان ارتباط برقرار کند. براساس دیدگاه پاولف این عمل در نتیجه‌ی منع و تحریک کورتکس صورت می‌پذیرد.

محققان به تعریف نوروزِ تجربی بسنده نکردند و به درمان سگ نوروتیک با بروماید، به عنوان یک آرام‌بخش پرداختند. همچنین نقشِ مزاج، صفات و شخصیت را در پاسخ به استرس بررسی کردند. پاولف چهار نوع سگ را بررسی کرد که در گروه افراطی و متوازن قرار داشتند. گروه افراطی یا تحریک‌پذیرند (سودایی‌مزاج) یا مهارگر (ملانکولیک)؛ گروه متوازن یا آرام و ساکت (بلغمی) هستند یا سرزنده و شاداب (دموی). او معتقد بود که آسیب‌پذیرترین گروه سگ‌ها به نوروز تجربی، در گروه‌ تحریک‌پذیر و مهارگر بوده است.