کتاب 35000 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی

(باقاب)

آرایه‌ها و زیورآلات ایران به مثابهی نوعی پوشش این کتاب براساس رساله‌ای به‌عنوان یک کار تحقیقی در پایان دوره‌ی کارشناسی رشته‌ی طراحی صحنه‌ی تئاتر در دانشکده‌ی هنرهای تزیینی (دانشگاه هنر) به رشته‌ی تحریر درآمد. در آن دوران هنگامی‌که مطالعاتم را درباره‌ی جواهرات و زیورآلات آغاز کردم، نمی‌توانستم احساسی را که بعد از مطالعه‌ی هر کتابی در من به وجود می‌آمد پیش‌بینی کنم؛ این احساس شاید یک نوع احساس غرور و افتخار ملی بود که بدون شک در اثر قدرت فکری و نبوغ هنری مردم ایران باستان و ایران بعد از اسلام در من ایجادشده بود؛ و اکنون نیز که کتاب‌ها و منابع بیشتر و سامان‌یافته‌تری را موردپژوهش قرار داده‌ام و یا عمیقاً به آثار باقی‌مانده در این زمینه در موزه‌های ایران و جهان نگریسته‌ام چنین احساسی دارم و معتقدم که باید قدر و ارزش هنرهای تزیینی ایران را درگذر زمان دانست و به جهانیان معرفی کرد، به‌ویژه هنر جواهرسازی و به‌طورکلی زیور سازی را؛ زیرا همان‌طور که بارها گفته‌ام هدف نهایی هنر، كمال مطلق است و انسان این هدف را به صور گوناگون از طریق تجربه‌ی احساس و انتقال آن، جهش تخیل و غیره مطرح می‌کند. اکنون بیشتر دانشمندان و هنرشناسان به این نتیجه رسیده‌اند که علت پیدایش هنر این بود که بشر اولیه همواره به زینت دادن خود (برای زیباتر شدن) و اشیای اطراف زندگی‌اش تمایل داشته و به آن بسیار اهمیت می‌داده است؛ او با الهام از طبیعت یا فطرت، مظاهر هنر و تمدن خود را پایه‌گذاری کرد. مثلاً هنر موسیقی و رقص را با الهام از آواز و جهش پرندگان و منقار کوفتن آن‌ها و هنر زینت دادن گردن با گردنبند را از کبوترهای طوقی یا پرندگانی که از ابتدای خلقت بر گردن یا بدن آنان پرهای الوان به‌طور منظم قرارگرفته است، ابداع کرد. همان‌طور که فطرتاً هنر نقاشی را با نقش‌هایی که روی سفالینه‌ها و یا دیوار غارها نقش می‌کرد، به وجود آورد یا هنرهای دیگر که با غریزه‌ی ذاتی انسان و با الهام از طبیعت به وجود آمدند. همواره پیوستگی هنر وزندگی در طول تاریخ انسان در نقاط مختلف جهان مطرح بوده است. این پیوستگی در ادوار مختلف زندگی بشر از اواخر دوران پارینه‌سنگی میانه تاکنون به‌صورت زیورآلاتی چون آویزها از جنس هماتیت و مهره‌ها از صدف گوش‌ماهی، دندان حیوانات یا سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی یا فلزات گوناگون به‌عنوان نماد فرهنگی - تمدنی یا طبقاتی عرضه‌شده است. آگاه هستیم که بشر اولیه در طول زندگی خود آفرینش‌های هنری‌اش را با روش‌های گوناگون مانند به حلقه درآوردن برگ و گل و ساقه‌ی درختان و آویز کردن آن‌ها، نقاشی روی پوست (خال‌کوبی که مبنا و پایه‌ی زیورآلات است)، نقاشی روی دیوار غارها یا ساختن مجسمه‌ها و صورتک‌ها (اساس ماسک‌های تئاتر امروز) به‌عنوان توتم و جادو نمایانده است. این مسئله به قول هربرت رید (Sir Herbert Read) در كم فرهنگ‌ترین اقوام وجود دارد. انسان دوره‌ی پارینه‌سنگی اندام خود را رنگ و خال‌کوبی می‌کرد یا می‌خراشید که این‌ها قدمت لوازم‌آرایش بشر را به اثبات می‌رساند. ولی افزون بر آن حتا در بدوی‌ترین فرهنگ‌ها زیورآلاتی از قبیل صدف‌های سوراخ شده، سنگ و تکه‌های استخوان به رشته درآمده مورداستفاده‌ی انسان دوره‌ی پارینه‌سنگی در فلسطین و سوریه یا در غار زرزی (سلیمانیه‌ی عراق) و طبق آخرین پژوهش‌های باستان‌شناسی در نجد ایران بوده است. پروفسور پوپ (Pope) می‌نویسد: آنچه بر ما معلوم شده است، در این دوره، هم سنگ و هم استخوان به‌طور شایع‌تری در ساختن زینت‌آلات به کار می‌رفته و بی‌شک انواع بیشتری از آن‌ها به‌طور فزاینده تولید می‌شده و تا دوره‌ی فلز ادامه داشته است. بر اساس مدارک به‌دست‌آمده در بیست سال اخیر، باستان شناسان به این نتیجه رسیده‌اند که نخستین آثاری که می‌توان نام زیورآلات بر آن نهاد، مربوط است به اواخر دوران پارینه‌سنگی قدیم (پژوهشگران به‌تازگی دوران پارینه‌سنگی را به چهار دوره‌ی پارینه‌سنگی قدیم، میانه و جدید و فراپارینه‌سنگی تقسیم کرده‌اند) و اوایل دوره‌ی پارینه‌سنگی میانه (دوره‌ی انتقال) در افریقا ولوانت (Levant: در فرانسه به معنای مشرق زمین، مشرق یا خاور) است اما استفاده‌ی گسترده‌تر از این نمادها به دوره‌ی پارینه‌سنگی جدید می‌رسد، هم‌زمان با پیدایش انسان هوشمند؛ خلاقیت فرهنگی و تمدنی شکل گرفت؛ یعنی انسان متمدن شد. هرگاه یکی از ارکان و عناصر اساسی تمدن به قول ویل دورانت کوشش درراه معرفت و بسط هنر باشد این «انسان هوشمند» بود که از پنجاه‌هزار سال پیش در این راه کوشید.

بخش اول آرایه‌ها و زیورآلات در دوره‌ی پارینه‌سنگی جدید و فراپارینه‌سنگی پژوهشگران قدمت عصر پارینه‌سنگی را در ایران به‌طورکلی از یک‌میلیون تا پانزده هزار سال پیش که شامل زیر دوره‌هایی چون پارینه‌سنگی قدیم، میانه، جدید و فراپارینه‌سنگی است که دارای فرهنگ‌های آشولی، موستری، برادوستی و زرزی می‌باشد، دانسته‌اند، ابزارهایی از سنگ که شامل انواع سنگ‌های نوک‌تیز مربوط به فرهنگ یا صنعت دوره‌ی موستری (فرهنگ و پارینه‌سنگی میانه) است در غار «شکارچیان»، «مرآفتاب» و «مر تاریک بیستون» در کرمانشاه کشف شده و نیز دندان آسیای کفتاری خالدار از دوره‌ی پارینه‌سنگی جدید و یک صدف دوکفه‌ای. به‌طورکلی دوره‌ی پارینه‌سنگی یا پالئولیتیک (Paleolithic) با دوره‌ی پله ئيستوسن (Pleis-to-cene ) عهد چهارم زمین‌شناسی مطابقت می‌کند که هنوز انسان‌ها غارنشین بودند. از لایه‌های نخستین دوره‌ی دیرینه‌سنگی در فلسطین و سوریه صدف‌های سوراخ شده به‌دست‌آمده که یا تک‌دانه مورداستفاده قرار می‌گرفته یا چون گردنبند به رشته کشیده می‌شدند. بر همین روال تکه‌های صاف استخوان به‌کاربرده می‌شد و نمونه‌های آن نوع زیورآلات در غار زرزی نزدیک سلیمانیه (شمال عراق) از رسوبات دوره‌ی اورینیاکی Aurignacian (نامی مأخوذ از ناحیه‌ی اورینیاک Aurignac در فرانسه) به‌دست‌آمده است. به‌احتمال‌قوی انسان دوره‌ی دیرینه‌سنگی ساکن کوه‌های حاشیه‌ی غربی نجد ایران خود را با همین تزیین می‌کرده است، گرچه هنوز مدرک مستقیمی از آن در دست نداریم.» ولی همان‌طور که می‌دانیم اخیرا مدارکی چند از دوران پارینه سنگی جدید در ایران به دست آمده است. استفان پرزورسکی (Stephen Przeworski) در ادامه می‌نویسد: در دوران دیرینه‌سنگی هم سنگ و هم استخوان به‌طور شایع‌تری تا دوران فلز در ساختن زیورآلات به کار می رفته است.»