کتاب آمریکا و شاه

پس از انقلاب اسلامی ایران و گروگانگیری کارمندان سفارت آمریکا در تهران در سال ۱۹۷۹، همه تماسهای دیپلماتیک میان ایالات متحده و ایران قطع شد. گرچه چند دهه از آن زمان گذشته است، روابط دو کشور خصمانه باقی مانده و بی اعتمادی متقابل آن را فرا گرفته است. با این حال، ایران و آمریکا پیش از سال ۱۹۷۹ رابطه متفاوتی داشتند این رابطه حول پادشاه آمریکا مآب ایران یعنی محمدرضا پهلوی موسوم به شاه شکل گرفته بود. شاه از سال ۱۹۴۲ تا ۱۹۷۹ مقارن با هشت رئیس جمهور آمریکا بر ایران حکمرانی کرد. اشتیاق شدید او به برتری نظامی بر همسایگانش و بی اعتمادی اش به روسها او را در پایان جنگ جهانی دوم به تکاپو برای برقراری رابطه تسلیحاتی با ایالات متحده سوق داد این رابطه رفته رفته در دوران زمامداری شاه ریشه دواند و سرانجام ایران را برخوردار از ارتشی ساخت که در سال ۱۹۷۸ گفته میشد پنجمین ارتش پیشرفته جهان است.

ایالات متحده از دهه ۱۹۵۰ ایران توسعه نیافته و کم و بیش فقیر را با برنامه های پیاپی کمک نظامی مسلح ساخت با این اقدام پایه های بهبود جایگاه منطقه ای ایران گذاشته شد و رژیم غرب گرای شاه مستحکم گردید. تا سال ۱۹۶۸ با سروسامان گرفتن اقتصاد ایران رابطه تسلیحاتی

حرکت گام به گام سیاست ایالات متحده در خاورمیانه از اصول پنج گانه متناقض ترومن تا تمرکز تدریجی آیزنهاور بر پشتیبانی از رژیم های طرفدار آمریکا، که با مهار فعالانه شوروی تقویت شد، با وجود میان پرده تجدید نظر طلبانه کوتاه در دوره کندی تغییر چندانی به خود ندید. البته یک تغییر جدی پدید آمد روابط با اسرائیل ترتیبات منطقه را دگرگون ساخت. کندی با تن دادن به فروش موشکهای هاوک به اسرائیل سنتی را بنا نهاد که پیچیدگی و دشواری تازه ای به سیاست ایالات متحده در خاورمیانه افزود، به ویژه که پان عربیسم رو به گسترش بود این واقعیت که شاه روابط نزدیک و فزاینده ای با اسرائیل داشت در نوع خود جالب توجه است. کندی ایران و (اسرائیل) دو متحد اصلی آمریکا در آینده را به واشینگتن از پیش نزدیک تر ساخت این موضوع شاید تنها امروز که به آن مینگریم مشهود باشد، شاید هم صرفاً تصادفی بوده نه یک نقشه حساب شده از این گذشته او روابط نظامی و سیاسی را با هر دوی آنها ارتقا بخشید. سرانجام این که ارزیابی بسیار منفی از تأثیر کندی بر روابط آمریکا - ایران کوته نظری و نادرست است فشار اولیه او برای اصلاحات در ایران گرچه در مقطعی شدید بود چندان نپایید. واقعیت آن است که در یک نگاه کلی سالهای ریاست جمهوری کندی از بهترین مقاطع روابط آمریکا ایران بوده است چرا که در آن رابطه مبتنی بر کمک رسانی بازسازی شد و اصلاحاتی که شاه کم و بیش برای راضی کردن منتقدانش در واشینگتن انجام داد رژیم او و اقتصاد ایران را استوار ساخت. این تحولات در روابط دو کشور تعیین کننده اند چون موجب شدند هر گونه دیدگاه تجدید نظر طلبانه تعیین کننده ای درباره جایگاه شاه در ایران به حاشیه رانده شود. بدترین برهه رابطه آمریکا - ایران به دلیل اختلافات تهران و واشینگتن بر سر مرحله بعد تحول ارتش ایران در میانه دهه ۱۹۶۰ پدیدار گشت.

پرداختن به رابطه تسلیحاتی ایران و آمریکا در دوران محمدرضا شاه برای تحلیل واقع بینانه روابط دو کشور در آن برهه و بلکه امروز ضروری است؛ این کتاب از اندک کوششهای دانشورانه در این حوزه به شمار میآید مؤلف که مدرس روابط بین الملل در دانشگاه غرب لندن است نشان میدهد که فضای کلی جنگ سرد تعیین کننده بسیاری از جنبه های رابطه تسلیحاتی تهران و واشینگتن بوده است.

پس از وقوع رشته ای از تحولات سیاسی که در ۱۹۶۹ آغاز گردید و در ۱۹۷۲ به اوج خود رسید نیکسون کل سیاست مهار شوروی در خلیج فارس را حول یک ایران قدرتمند از نظر نظامی بنا کرد. هیچ گاه طرحی شفاف برای برپایی سیستم دو ستونی متشکل از عربستان سعودی و ایران وجود نداشت. برای تقویت دیگر کشورهای عربی نیز هیچ تصمیم جدی ای گرفته نشد. از این جهت قراردادهای تسلیحاتی میلیاردی که پس از مه ۱۹۷۲ به قاعده تبدیل شدند، بن مایه سیاست تسلیحاتی آمریکا و ایران در آینده و نیز کلیت رویکرد ایالات متحده به خلیج فارس را تشکیل دادند. از این نظر چک سفید امضا به ایران هسته اصلی واکنش نیکسون به عقب نشینی بریتانیا بود با تمرکز تمام عیار خط مشی امنیتی خلیج فارس بر ایران نیکسون و جانشینانش بذر رویکرد سیاسی نامناسبی را در منطقه کاشتند که سرانجام به شکستی تماشایی انجامید.