کتاب الهیات ابن سینا طه

مطالعات فلسفى من جمله فلسفه ابن سینا به سبک و شیوه سنتی تفاوتهایی اساسی با روشهای مطالعاتی جدید دارد در دوره ای که علوم قدیمه در کلیت خود واجد اعتبار بود اشتغال به فلسفه نیز به نیت کشف واقعیت و تحصیل جنبه ای از علم معتبر زمانه صورت میگرفت مثلا اگر بحث از علیت در ما بعد الطبيعة مطالعه می شد، در واقع تحقیق از مبادی همان اصولی بود که در علوم تجربی از قبيل طب و نجوم بکار میرفت توجیه و سائقه مطالعات فلسفی تا حد بالایی ناشی از اعتبار کلی علوم قدیم بود.
در این اوضاع میبینیم جریان مطالعه فلسفی متوجه متونی خاص است که زیده افکار و مخلص کلام در آن عهد بود و باز علی الاغلب منحصر در همان چند متن معهود و مقبول بود فلسفه در این سبک از مطالعه بیشتر بصورت مجموعه ای از مفاهیم و قضا یاست که به روش عقلی و مطالعه انتزاعی مورد تعریف و تصدیق قرار میگرفت اطلاق قواعد منطق و معاییر عقل در تعریف و استدلال در دقیق ترین و عالی ترین حد ممکن تسلط عالی به زبان و قواعد صرف و نحو و معانی دقیق اصطلاحات فنی تقریر نظام مند فلسفه بر پایه اصول عقلی محض و سعی بلیغ در متلائم ساختن همه اجزاء این نظام از جمله اصلی ترین خصائص و محاسن این روش مطالعه است.

سیاق است که ارسطو این تمایز را صراحتاً به کار برده است میتوان این نتیجه را گرفت که وقتی ارسطو در LI تمایز بین وقوع نفس در کمال اول و وقوع آن در کمال ثانی را شرح میدهد این تصور را دارد که وقتی من از حالت وجدان قابلیت تفکر به حالت استعمال بالفعل این قابلیت منتقل میشوم، نفس من متحمل تغيري از کمیت یا عظم ناتمام به کمیت یا عِظم تمام است. این البته نامعقول است و شارحان ارسطو بر این قول متفق اند که نفس در وقت عبور از کمال اول به ثانی قابل هیچ نوع حرکتی نیست چه رسد به حرکت کمی دلیل آن به نحوی که ذکر شد، آن است که مطابق قول ارسطو تغير في ما بين ضدین متحقق است حال آنکه علم و تفکر ضد نیستند بلکه در عوض دلالت بر حضور و غیبت یک نسبت است. در این مورد نسبتی که حاضر یا غایب است نسبتی است با متعلق فکر در حین تفکر، یعنی آن هنگام که در حالت کمال ثانی واقع می شویم، نسبت نفس با متعلق فکر متحقق است. اما در آن هنگام که در تفکر نیستیم، یعنی وقتی در حالت کمال اول قرار داریم نسبت ما با متعلق فکر مفقود است.
بر وجه مثال آن هنگام که به قضیه فیثاغورث میاندیشم، نفس من در حالت کمال ثانی است، زیرا نسبت نفس من با متعلق فکر - یعنی قضیه مزبور - حاضر است. اما هنگامی که در حال نظاره نمایشی هستم نفس در حالت کمال اول است زیرا نسبت نفس با متعلق فكر - قضيه سابق الذكر - غايب است. تغیری واقع نمی شود: همانطور که ذکر شد عبور از حالت علم به قضیه فیثاغورث (یعنی حالت وجدان قابلیت بر تفکر درباره این قضیه به حالت تفکر درباره آن یعنی استعمال بالفعل قابلیت مذکور تغیر از ضدی به ضد دیگر نیست بلکه ظهور یک نسبت است در جایی که سابقاً حضور نداشت. بر سبیل اختصار اگر بگویم کمال اول کتاب النفس 2.1 امری غیر از انتلخیلی ناتمام سماع طبیعی 3.1 نیست باید به این نتیجه ملتزم شد که وقتی در حال نظاره نمایشی هستم و درباره قضیه فیثاغورث نمی اندیشم - به بیانی دیگر وقتی در حالت کمال اولم خود نفس من یک تغیر است یا به نحوی از انحاء معروض تغیری است.