کتاب لیبیدو

لیبیدو چیست؟ این اصطلاح چه سیر تطوری در نظریه فروید داشته است؟ چرا روانکاوی در بریتانیا به نظریه ای بدون میل جنسی بدل شده چندان که می توان شعار «بدون لیبیدو لطفا» را تکیہ کلام بیشتر روانکاوان دانست؟ تبعات این آنکار، حذف یا بی اعتنایی چیست؟ از نظر نویسنده کتاب حاضر، روانکاوی فرانسه با تأثیر گسترده ژک لکان بر اندیشه فرانسوی، صرف نظر از نقش فرهنگ فرانسوی، همچنان جایگاه مرکزی میل جنسی را حفظ کرده است. بنابراین کتابی در دست دارید که به بهانه شرح و بسط مفهوم لیبیدو با روحیهای انتقادی به جریان مسلط در روانکاوی بریتانیا نیز می پردازد و تقربی آشکار به اندیشه های لکان دارد.

منبع: ناشر کتاب

مفهوم لیبیدو را فروید برای جنبۀ ذهنیِ نیروی جنسیِ نهفته در تبدلات گوناگون ‌رانۀ جنسی به‌کار می‌برد. چنانکه خواهیم دید، لیبیدو مفهومی نظری بود که از اساس برای بیان مشاهداتِ آسیب‌شناختی بالینی در بیماران روان‌نژند به کار می‌رفت؛ یعنی جایی که تنش‌های جنسی با انگاره‌های جنسی دست‌به‌دست هم می‌دادند تا نقشی اساسی در تولید اضطراب و دیگر نشانه‌های بیماری بازی کنند. لیبیدو به نحوی فزاینده جایگاه مهمی در نظریۀ فروید پیرامون ذهن و رشد آن، به خود اختصاص داد. فروید رفته‌رفته، به گردآوردن مشاهداتش از بیماری‌هایی که بیشتر به روان‌پریشی‌نزدیک بودند از جمله افسردگی _ شیدایی[1]، خودبیمارانگاری[2] و پارانویا[3] روی آورد. و وقتی نظریه‌ای دربارۀ میل جنسی عرضه می‌کرد که قرار بود هم گستره‌ای وسیع را در بربگیرد و هم به فلسفۀ باستان مرتبط باشد، اروس جای لیبیدو را که به‌نوعی با آن درآمیخته بود، گرفت. می‌توان چرخش فروید در این نظریه را همچون سفری در نظر گرفت که از کاوش در جزئیات زندگی جنسی بیماران  شروع شد و به سمت تأمل در باب جایگاهِ اساسی زندگی و مرگ در وضع بشر رسید.

لیبیدو در نظریۀ فروید مفهومی «کمّی» است مربوط به رانه[4]‌های جنسی که با ارجاع به مقدار مفروضی از انرژی جنسی، باعث تحریک رانه‌های جنسی می‌شود. از سویی دیگر، انگاشتی «کیفی» نیز هست. به ‌عبارت ‌دیگر لیبیدو اختصاصاً دربارۀ رانه‌های جنسی است و آن را نباید با انرژی ذهنی در معنای کلی آن خلط کرد. به بیان خود فروید، لیبیدو یعنی:

نیرویی که از لحاظ کمّی متغیر است و می‌توان آن را معیاری برای فرایندها و تبدلاتی دانست که در حوزۀ تحریکِ جنسی رخ می‌دهند. وجه ممیزۀ لیبیدو در نظر ما، ریشه داشتن آن در انرژی‌ای است که بایستی زیربنای فرایندهای ذهنی در نظر گرفته شود و بر همین اساس نیز نوعی ویژگی کیفی به آن نسبت می‌دهیم… تولید، افزایش، رنگ باختن یا جابه‌جایی آن چه‌بسا ما را مهیای امکاناتی کند که پدیدۀ روانی و جنسیِ مشاهده‌شده را توضیح دهیم.  (فروید، 1905)

بنابراین لیبیدو شیوه‌ای فرضی برای سنجشِ فرایندهای جنسی و واحدی خیالی  برای اندازه‌گیری  کمّی آنها است. لیبیدو یک مفهوم است. درست همان چیزی است که روانکاو فرانسوی، ژک لکان، آن را چنین توصیف می‌کند:

کمیتی که هیچ نمی‌دانید چگونه باید آن را اندازه بگیرید؛ روحتان هم از ماهیت آن خبر ندارد، اما بااین‌حال همیشه می‌توانید به وجودِ آن باور داشته باشید. این انگارۀ کمّی شما را قادر می‌سازد که به تنوع [موجود] در تأثرهای کیفی وحدت‌ ببخشید و نیز به‌توالی آنها نوعی انسجام بدهید … انگارۀ لیبیدو صورتی برای یکی کردن دامنۀ تأثرات روانکاوانه است… لیبیدو در میدان سنتیِ هر نظریه‌ای به کار می‌آید و درصدد است تا درنهایت ختم شود به جهانی که نقطۀ پایان  فیزیک کلاسیک، یا حوزه‌ای وحدت‌انگار باشد؛ یعنی همان  آرمان فیزیک انیشتین. ما در جایگاهی نیستیم که قلمرو کوچک و بی‌نوای خویش را با حوزۀ جهان‌شمول فیزیک هم‌طراز کنیم، اما لیبیدو در این آرمان سهیم است. (لکان، 1978)