کتاب ملکوت و جنت

«ملکوت و‌ جنت» عنوان کتابی است نوشته‌ی جورجو آگامبن.

احتمالا همه ما، خاصه در فرهنگ‌مان، همواره تصور جهانی آرمانی را در سر می‌پرورانیم مملو از سرخوشی‌ها و لذات که آدمی مبتلا به امراض و مرگ نیست، جهانی که همه چیز طبق روال مرسوم خود پیش می‌رود و کمتر مشکلی در مسیر رشد و تعالی انسان پیش روی او قرار می‌گیرد. باز از قضا شاید همه ما در طول زندگی طبق همین تصور چنان نقشه می‌ریزیم که گویی روزی قرار است همه سختی‌ها و مشقات تمام شود و نهایتا به «آن جایی» برسیم که شایسته ماست.

شاید کمتر کسی منکر این گونه تصورات شود؛ حتی آن کسی که بدبین است و اصلا باور ندارد روزی همه چیز بسامان خواهد شد، از سر تعلیق و تعویق در تحقق همین روزگارِ خوش است که چنین بی‌باور و تلخ‌اندیش شده است. به این ترتیب، شاید یکی از تصورات یا مفاهیم یا به بیان دقیق‌تر استعاره‌هایی که زندگی اجتماعی و حتی زندگی سیاسی ما را سامان داده و به آن خط می‌دهد، همین استعاره است. در نتیجه، یحتمل بتوان چنین گفت ما تلاش می‌کنیم، زندگی می‌کنیم، کار می‌کنیم و اهتمام می‌ورزیم بلکه شاید به «وضعی بسامان» برسیم، وضعی که در آن همه دغدغه‌های ما یکباره چون مهی صبح‌گاهی از میان می‌رود و آفتاب خوشبختی و سعادت در آسمان زندگی درخشیدن آغاز می‌کند.

کتاب پیش رو، تلاشی است برای مته گذاشتن به خشخاش همین استعاره. در ادبیات و دین به ویژه این استعاره نقشی پر رنگ دارد. کیست که بارها در اشعار شاعران برجسته حسرت روزگار از دست رفته سعادت بشر را نخوانده باشد؟ کیست که برای رسیدن به نوعی آرامش ابدی دل به باور و ایمانی گره نزده باشد؟ کیست که برای رسیدن به نوعی ثبات و رفاه همه هنگام در فعالیت‌های سیاسی، مثلا انتخابات، شرکت نکرده باشد؟ کیست که برای بهتر کردن اوضاع به خود تکانی نداده باشد و تلاشی و تقلایی نکرده باشد؟ جورجو آگامبن در این کتاب به این جد و جهدها می‌پردازد. او می‌کوشد با دستمایه قراردادن تصور «پردیس»، «فردوس» و «جنت»، تصور ما را از وضعیت آرمانی بررسی کند و در ادامه می‌کوشد با برقرار کردن نسبتی میان این مفهوم و ملکوت خداوند، رابطه این تصور را با امر سیاسی، یعنی مناسبات زندگی ما در مقام انسان، بکاود.

آگامبن در کتاب ملکوت و جنت بر یکی از دغدغه‌های اصلی فلسفه و کلام مسیحی، یعنی گناه آغازین و رانده شدن آدم از بهشت دست می‌گذارد. نباید فراموش کرد که از نگاه الهیات مسیحی غالبا کاتولیکْ ما در دوره عسرت هستیم، همگی فرزندان پدر و مادری هستیم که روزی هوش آنها را از جنت راند و هبوطی را رقم زدند که همه ما تا دیری گرفتار آن هستیم. در واقع، داستان کتاب حاضر با همین دوران عسرت و هبوط آغاز می‌شود.

کتاب ملکوت و جنت به شش بخش تقسیم شده است. نثر آگامبن کمی نزدیک به روش علمای قدیم است، یعنی بخش اعظم متن نوشته‌های او را متون دیگران تشکیل می‌دهد و او در دل واسازی همین متون است که در نوپیدایی گذشته، اکنون را به تصویر می‌کشد.

معرفی مختصر کتاب جورجو آگامبن، در این کتاب، به این جد و جهدها را می‌پردازد. با دست مایه قرار دادن تصور پردیس، فردوس و جنت، تصویر ما را از وضعیت آرمانی بررسی می‌کند و در ادامه، می‌کوشد با برقرار کردن نسبتی میان این مفهوم و ملکوت خداوند، رابطه این تصور را با امر سیاسی، یعنی مناسبات زندگی ما در مقام انسان، بکاود.

زخمی که گناه می‌نامیم، خودِ زندگی را مجروح می‌سازد، زندگی‌ای که به درستی زیسته شده است. طبیعت ما به خاطر گناه کبیره‌ی این نخستین انسان به بدترین شکل خود تغییر یافته و نه تنها به گناه آلود شده بلکه زهدان گناهکاران نیز شده است.

تناقضی که در تار و پود این تلقی از گناه اصلی پیچیده و موجب بدل شدن آن به مسئله‌ای خاص در تاریخ اخلاق غرب می‌شود، مصداق مجازات و جرم برای عمل فردی خاص یا تکرار آن عمل از جانب یک عده نیست، بلکه طبیعت بشری است که به گناه آلوده شده، به عبارتی، خود زندگی در تمامی سازوکارهای آن است که گذشته از هر چیزی شامل تولید مثل هم می‌شود. این نظریه آن قدر پیچیده می‌شود که آگوستین برای جلوگیری از افتادن در چاله مانویت، باید کتمان کند طبیعتْ فی نفسه شر است و باید قبول کند گناهْ سرشت و طبیعت نیست بلکه خُبث است؛ وانگهی، عطف نظر به این قضیه، فرد دچار تناقض‌هایی آشکار می‌شود، زیرا نمی‌تواند بفهمد خُبث را چگونه می توان بی هیچ خطایی با تولید مثل انتقال داد. راه حل این تناقض مضاعف کردن این انگاره درباره طبیعت و سرشت، به تعبیری دست و پا کردنِ تاریخی برای آن است: گناه، طبیعتی مضمحل و فاسد را به جای طبیعت عدنی و بی‌نقص می‌نشاند.

ما طبیعتِ نفس یا بدن را که ساخته خداوند و تماما خوب است، متهم نمی کنیم بلکه حرف ما این است که این طبیعت به اراده خود فاسد شده و بدون رحمت خداوند امیدی به

شفای آن نیست.

با این همه، حتی پس از تولد مجدد (نفس) از دل عمل غسل، فساد طبیعت و سرشت در قالب نفس اماره‌ای بر جای می‌ماند که به طریقی چاره ناپذیر آدمی را به گناه سوق می‌دهد.