کتاب استعمار و علم تاثیرات و تعاملات اجتماعی سروش

از استعمار بسیار سخن گفته اند. تاریخ علم نیز چه از نوع ویگی چه غیر آن بارها به رشته تحریر درآمده است اما تاریخ استعماری علم کمتر گفته و کمتر شنیده شده است. کتاب حاضر یکی از مجلدات مجموعه علم و جامعه با ویراستاری مارک ای لارجنت، دانشیار دانشگاه ایالتی میشیگان است که به این مسئله میپردازد مجلدات دیگر این مجموعه شامل محیط زیست و علم ادبیات و علم»، «نژاد، تبعیض نژادی و علم»، «زنان و علم» و «اكتشاف و علم است و به تبع رویکردهای نوین در تاریخ علم برای تبیین وجوه اجتماعی علم تأليف شده اند. به نظر میرسد این نگاه فهم جامع تری از آنچه با عنوان «علم» از آن یاد میکنیم فراهم می آورد. همچنین توجه به این وجوه در برخی موارد ممکن است شناخت ما از علم را از آنجا که این مقدمه با رویکرد مطالعات استعماری نوشته شده واژه «استعمار» به جای «امپریالیسم» در آن به کار رفته است. اگر چه این دو مفهوم شباهتهایی دارند بر اهل تحقیق پوشیده نیست که در اصل یکی نیستند و در فرهنگ لغات همین کتاب نیز به این موضوع اشاره شده است. در اصطلاح استعمار عموما برای اشاره به وضعیتی به کار میرود که در آن نمایندگان یک کشور به کشور دیگر هجوم می برند و در آن سکونت میکنند و یک نظام قانونی با حکومت و دیگر ساختارهای نهادی را به آن تحمیل می کنند؛ امپریالیسم اصطلاحی کلی تر است که برای دلالت بر شکلهای دیگری از روابط استعماری به کار می رود مثل وقتی که روابط بازرگانی اجباری تحمیل یک مذهب بیگانه دخالت در نظام قانونی یا حکومت به وسیله یک گروه خارجی و غیره در میان است اما سکونت کلان و برنامه ریزی شده غیر نظامیان دیده نمی شود. با این حال از آنجا که در طول زمان و در چارچوب یک بافت خاص انواع گوناگونی از روابط امپریالیستی و استعماری وجود دارد تمایز آشکاری میان امپریالیسم و استعمار نمی توان قائل شد. مطالعه گفتمان استعماری عموماً تمایزی بین این روابط قائل نمیشود. سارا میلز گفتمان نشر هزاره سوم، ص ١٦٥). همچنین عنوان اصلی کتاب حاضر امپریالیسم و علم است ولی انتشارات به این دلیل که معنای وا وازه آشناتر استعمار» در ذهنیت جامعه ایرانی قرابت بیشتری با مفهوم امپریالیسم در ادبیات تخصصی دارد، اصرار بر کاربرد آن در عنوان داشت.

کمپانی هند شرقی در پایان قرن نوزدهم کالجی در فورت ویلیام در کلکته بنا کرد. این کالج بدین منظور طراحی شده بود تا نخبگانی بیافریند که از ارزش های ایدئولوژیکی آنها پیروی کنند این مرکز که اعضای جدید کمپانی سه سال در آن تحصیل میکردند در آرزوی مؤسسه علمی سطح بالاتری با معیارهایی مشابه کمبریج یا آکسفورد بود به همین دلیل دانشمندان زیادی برای تدریس از انگلستان فراخوانده شدند کار مشابهی در سال ۱۸۰۶ در انگلستان با تأسیس کالج هند شرقی صورت پذیرفت هدف آن آماده سازی همکارانی بود که قصد داشتند در هند کار کنند کادر آموزشی کالج فورت ویلیام که پیش تر با جامعه هند آشنا بودند باز میگشتند و مهمترین درسها را در کالج هند شرقی آموزش میدادند و همچنین بسیاری از دانشمندان انگلیسی تربیت شده به استخدام کالج فورت ویلیام در می آمدند. این مبادله» دو طرفه، احتیاجات نیروی انسانی را برای خدمات دولتی در هند بر طرف می ساخت.

ولی تا آن زمان هند هنوز برای بریتانیا معضل به حساب می آمد. کشور هند رموز بسیاری داشت که به شدت از آنها حفاظت میشد، همچنین مکانهایی مرموز و ناشناخته داشت بنابراین هزینه زیادی برای کاوش آنجا باید پرداخت می شد. به رغم برخی تلاشهای اولیه پیش از سال ۱۷۹۱ هیچ گونه مرکزیتی برای هماهنگی تلاشهای این چنینی وجود نداشت. هندی ها برای کشورشان نقشه هایی را از قرن شانزدهم طراحی کرده بودند که دقت علمی آنها در این برهه محل تردید بود سرحدات مناطق روستایی برای گرفتن مالیات باید بازبینی میشد و فاصله بین شهرها باید اندازه گیری میشد تا بتوانند مخارج حمل و نقل را محاسبه کنند این اهداف منجر به اولین سلطه پذیری..

كتاب حاضر نقش علم و تحولات آن را در مستعمرات و کشورهای استعمارگر طی دویست سال گذشته می کاود و دامنه بررسی خود را در هشت فصل به انگلیس، فرانسه، روسیه، عثمانی، پرتغال، چین، حوزه بالکان و آمریکا می گسترد. هر چند این بررسی توزیع جغرافیایی گسترده ای دارد اما در بین آنها می توان وقایع اهداف و الگوهای مشابهی از رابطه استعمار و علم یافت فت. این کتاب مملو است از شواهد تاریخی که روابط روابط مستقیم و غیر مستقـ مستقیم استعمار و علم را نشان می دهد. برخی وقایع علمي مشخص اگر تحت تأثیر استعمار نبودند می توانستند طور دیگری رخ دهند یا اصلا رخ ندهند. از دیگر سو، علم یک عامل مهم در رخداد یا چگونگی رخداد وقایع خاص اجتماعی و سیاسی در تاریخ مستعمرات و استعمارگران است. کتاب نشان میدهد فهم تحولات علم و روابط استعماری در حالت کلی به هم وابستگی دارند. بی شک پیوست های اضافه شده به کتاب جذاب ترین قسمت برای ایرانیان است. این قسمت به انقلاب آموزشی و توسعه مدل آمریکایی آموزش عالی در زمان پهلوی دوم میپردازد و تأسیس دانشگاه صنعتی آریامهر (شریف) و پردیس اصفهان آن صنعتی اصفهان را به عنوان یک گام مهم و تعیین کننده در این فرایند تبیین میکند. توسعه علم، فناوری و نظام آموزشی در یک شبکه پیچیده و بعضاً پیش بینی ناپذیر برای طرفین نقش مهمی در اجرای برنامه سیاسی سلطه جویانه ایالات متحده در جنگ سرد در ایران و بسیاری از نقاط دیگر جهان داشته است. از آنجا که تغییرات در علم و نهادهای علمی برروند آینده تأثیر می گذارند آگاهی از این بخش نسبتاً مغفول تاریخ برای تصمیمات خرد و کلان امروز در این حوزه لازم می نماید.