کتاب محمودخان احتشام السلطنه مهراندیش

پیشگفتار

سحر با باد میگفتم حدیث آروزمندی خطاب آمد که واثق شو به الطاف خداوندی

سپاس پروردگار بزرگ و بخشنده را که یاری فرمود تا سندی دیگر از تاریخ محلی و ملی سرزمینم را بازخوانی و تحلیل بنمایم این سند کتابچه جمع و خرج دو ساله دار السعادة

زنجان است که ابواب جمعی میرزا محمود خان احتشام السلطنه به شمار می آید. این کتابچه همانند سندگونه های همطراز خویش سرشار از اطلاعات تروتازه تاریخی و داده هایی است که تاریخ منطقه خمسه و زنجان را به طور مستند جزء شناسی می کند. علاوه بر شناخت واژه گانِ دیوانی و اقلیمی این رساله مالی سرشار از مفاهیم رجال شناسی دوران قاجار است و بخصوص که در خلال صفحات متعدد فهرست و سیاهه منظمی از شاهزادگان آن عصر و زمان ارائه میدهد. در عصر قاجار برای تأمین بودجه مملکتی که از طریق جمع آوری مالیات صورت می پذیرفت کتابچه نویسی بسیار پر بسامد بود و بدین منظور در دوره ناصری این نوع گزارشات و تلخیص نامه های دیوانی برای ثبت و ضبط و نقشه راه بودن جمع و خرج های ولایات و ممالک محروسه ایران به وفور دیده و سندنویسی میشده است. در صفحه آغازین این سند خرج که از اسناد فرد و براتهای مختلف تهیه و صورت برداری شده در گوشه سمت چپ بالای آن خطاب دستخط و توشیح ناصرالدین شاه به چشم می خورد که بدین وسیله دستور العمل مالیات گیری دو ساله میرزا محمود خان احتشام السلطنه را به او تأکید میکند و از مستوفیان دیوانسالار میخواهد که فحوا و محتوای این کتابچه را که به تشخیص و مقابله رسانده اند ثبت در دفاتر خلود نموده ضمانت عملی آن را به موقع اجرا بگذارند.

گوشه ای از کتاب

چولیا سالدی از بازی های محلی خاص زنجان محسوب میشود. ابزار آن یک توپ به اندازه توپ چوگان و به نام گولچک است. در ابتدا دو گروه پنج نفره تشکیل می گردید. به قید قرعه یک گروه آت چی میشد و گروه دیگر اوت چی سپس بر روی زمین یک مربع ترسیم می گردید و در چهار گوشه آن چاله کنده میشد؛ و در وسط چهار دهنه نیز یک چاله بزرگ تر ایجاد می گردید. باری، بازیکنهای هر گروه میبایست دقت و تمرکز فراوان به خرج می دادند تا جغرافیای سیاسی - تاریخی زنجان (خمسه) ۳۹

بتوانند توپ را در درون چاله ها بیاندازند و یا توپ رقیب را بزنند.

اوج دوز در منطقه زنجان دو نفره بازی میشود ابتدا بر روی کاغذ یک خانه مربع شکل ترسیم می گردید و سپس درون آن خانه سه ردیف افقی و سه ردیف عمودی کشیده می شد.

طرفین بازی هر کدام سه عدد سنگریزه بر میداشتند. سنگریزه های هر کدام باید با دیگری فرق داشته باشد؛ لذا آنها را رنگ می کردند.

بازی این گونه شروع میشد که یک نفر سعی میکرد سه سنگریزه خود را در ردیف های عمودی یا افقی ترسیم شده به گونه ای قرار دهد که دوز شود و رقیب او می بایست از دوز

کردن او جلوگیری کند هر بازیکنی که میتوانست اوچ دوز کند، برنده بازی بود. اوزوگ - اوزوگ اوزوک - اوزوک ابزار این بازی شامل یک انگشتر کوچک یا سنگ یا چیزی بود که به نحوی کامل میشد آن را در مشت جا داد. به آن گل می گفتند. اوزوک - اوزوک بدین صورت آغاز میگردید که دو گروه تشکیل میشدند و هر کدام برای خود اوستایی انتخاب میکردند اوستاها درباره اینکه کدام گروه گل را بچرخاند به بحث می نشستند. اصطلاحاً به این عمل فروختن گل میگفتند. اوستایی که گل را در اختیار داشت آن را میبایست جلوی چشم گروه دوم به گونه ای به یکی از افراد خود منتقل کند که ایشان نفهمند اوستای گروه دوم با همکاری افرادش باید در می یافت که گل در دست چه کسی است. او ابتدا حدس می زند که افرادی از گروه اول صاحب گل نیستند. با این کار ایشان را پوچ میکرد. در نهایت اگر فرد صاحب گل را پیدا می نمود دو امتیاز می گرفت و گل را برای چرخش دریافت می کرد.

پشت جلد

دکتر محسن ،روستایی متولد ۱۳۴۲ لرستان تحصیل کرده دکترای زبان و ادبیات فارسی است. دکتر روستایی از دهه ۱۳۷۰ تا به حال در زمینه علم سند شناسی متن خوانی خطوط قدیمه و خط سیاق، تصحیح نسخ خطی و اسنادی، منشأ آثار متعددی بوده است. تاکنون از ایشان چند عنوان کتاب مرجع و نیز ده ها مقاله سند پژوهی و تاریخی به چاپ رسیده است. وی در سال ۱۳۸۲ برنده جایزه کتاب سال و در همان زمان به عنوان چهره ماندگار و از جمله فرهیختگان استان لرستان برگزیده شدند.

کتابچه فعلی جمع و خرج دوسالة دار السعاده زنجان است که ابواب جمعی میرزا محمود خان احتشام السلطنه به شمار می آید. این کتابچه همانند سند گونه های هم تراز خویش سرشار از اطلاعات تروتازه تاریخی و داده هایی است که تاریخ منطقه خمسه و زنجان را به طور مستند جز شناسی میکند. علاوه بر شناخت واژهگان دیوانی و اقلیمی این رساله مالی سرشار از مفاهیم رجال شناسی دوران قاجار است و به خصوص که در خلال صفحات متعدد، فهرست و سیاهه منظمی از شاهزادگان نسخه های خطی ۱ آن عصر و زمان ارائه میدهد.