کتاب متون کهن ادبیات گزیده ی آثار ناصر خسرو قبادیانی

(شعر فارسی،قرن 5ق،گردآوری:اسدالله بقایی نائینی)

چنان که از احوال و آثار وی برمی آید ناصرخسرو از جمله حکمای دین باور حق طلب ژرف اندیش و کمال جویی است که جلوه جمال حق را نه در منظر جلوه های ظاهری طبیعت که در ورای این چشم انداز گرفتار حسّ می بیند. دکتر ذبیح الله صفا در کتاب شریف تاریخ ادبیات در ایران می گوید اصولاً ناصرخسرو به آنچه دیگر شاعران را مجذوب می کند یعنی به مظاهر زیبایی و جمال و به جنبه های دل فریب محیط و اشخاص توجهی ندارد و نظر او بیشتر به حقایق عقلی و مبانی و معتقدات دینی است. به همین سبب حتی توصیفات طبیعی را هم در حکم تشبیبی برای ورود در مباحث عقلی و مذهبی به کار می برد. با این حال نباید از قدرت فراوان ناصرخسرو در توصیف و بیان اوصاف طبیعت غافل بود توصیفاتی که او از فصول و شب و آسمان و ستارگان کرده در میان اشعار شاعران فارسی کمیاب است. مهم ترین امری که از حیث بیان عواطف (غیر از عواطف دینی) در شعر ناصرخسرو جلب نظر می کند بیان شدیدی است که شاعر از بدرفتاری های معاصران و تعصّب و سبک مغزی آنان و عدم توجه به حق و حقیقت دارد. در خصوص پیوند اعتقادی ناصرخسرو به فاطمیان و اسماعیلیان آراءِ مختلفی وجود دارد. اینکه پیش از سفر حج چنین باور و اعتقادی داشته چندان منطقی به نظر نمی رسد زیرا شرح احوال او در چهل سال اول حیات او جز این را نشان می دهد. همین قدر باید باور داشت اقامت هفت ساله وی در بلاد شامات و مصر و حجاز به تقرب او به فاطمیان انجامید. دکتر سید محمد دبیرسیاقی در مقدمه سفرنامه حج ناصرخسرو می گوید شک نیست که ناصرخسرو مردی معتقد و مومن و راستگوست و در همه عمر نیز قطعاً چنین بوده است و این را نیز می دانیم که در سرزمینی می زیسته است که از دیرزمان طریقه اسماعیلیان در آن اشاعه و نشر داشته است و ذهن جست وجوگر و دیده تیزبین مردی فاضل و مطلع و کنجکاو چون او نمی توانسته است از کنار معرکه بساط اصحاب دعوت فاطمی و تعارض و برخورد اندیشه آنان با پیروان طریقه تسنّن یعنی بیشتر ساکنان خراسان بزرگ آسان بگذرد و بر کشاکش ها و داروگیرها و گریز و قرارهای آن دو گروه دقّتی و نگرشی نداشته باشد خاصه که در زمینه ادیان و عقاید ملل مطالعات قبلی نیز داشته است. دلایل دیگری نیز بر نفی اسماعیلی بودن وی وجود دارد از جمله ۱. سلسله نسبت و شجره نامه او که به تصریح خودش چنین آمده است ناصر بن خسرو بن حارث بن عیسی بن الحسن بن محمد بن موسی بن امام جواد(ع) بن امام علی الرضا(ع)بن الامام موسی بن جعفر علیهم السلام القبادیانی. ۲. ذکر صفت ملاحده در برابر لقب اسماعیلیان در کتاب سوانح خویش. ۳. اشعار عدیده ای که در مدح ائمه شیعه سروده است. ۴. تفاخر به نسل چند امام شیعیان. ۵. فقدانِ اثری در آثار منظوم و منثور وی در خصوص زیدیه و اسماعیلیه. با این همه گروهی نیز دلایلی دال بر تعلق خاطر وی به فرقه اسماعیلیه ارائه داده اند. امّا آنچه معتبر و سزاوار باور است اینکه آثار این حکیم گران قدر خود گویای اعتقادات وی است و این همه شگفتی و شگرفی اثر حکایت از شیعه بودن او دارد.