کتاب ماه و شش پنی

رمان «ماه و شش پنی» که از آثار معروف «سامرست موام» به شمار می‌آید براساس زندگی «پول گوگن»، نقاش فرانسوی، نوشته شده است. او در این کتاب، سرگذشت مردی را به تصویر می‌کشد که تا میانسالی دارای زندگی عادی، آرام و معمولی بوده، چونان همه مردم عادی دیگر و دارای زن و فرزند. اما در تحولی ناگهانی شوق نقاشی به جانش می‌افتد و دست از زن و فرزند و زندگی می‌شوید و تمامی توان خود را وقف هنر می‌کند و با نقاشی نفس می‌کشد، می‌زید و می‌میرد.

اعتراف می‌کنم وقتی برای نخستین‌بار با چارلز استریکلند آشنا شدم، به‌هیچ‌وجه به نظرم نیامد که او ویژگی فوق‌العاده‌ای داشته باشد؛ اما در حال حاضر، انگشت شمارند کسانی که عظمتش را انکار کنند. منظورم آن نوع از عظمت نیست که سیاستمداران خوش‌اقبال یا نظامیان کامیاب بدان دست می‌یابند، خصوصیتی که نه متعلق به خود فرد، بلکه ازآنِ مقام اوست و تغییر شرایط می‌تواند آن را سخت کمرنگ کند. نخست‌وزیر خارج از دفتر کار خود اغلب زبان‌باز متفرعنی بیش نیست و سرلشکری بدون لشکر خویش به پهلوان پنبه‌ی سرگذر می‌ماند. اما عظمت چارلز استریکلند اصیل و ازآنِ خودش بود. شاید آثارش را نپسندید، اما در هر حال نمی‌توانید از توجه به آن‌ها و تحسینشان خودداری کنید. استریکلند آدمی را پریشان می‌دارد و چشم او را خیره می‌کند. گذشت آن روزهایی که مایه‌ی ریشخند این و آن بود و دفاع از او نشان ناهنجاری و ستایش از او گواه انحراف شمرده می‌شد. این خطاهای او را مکمل ضروری شایستگی‌هایش به شمار می‌آورند و آن‌ها را موجه می‌دانند. البته هنوز می‌توان در باب اهمیت وی در تاریخ هنر بحث کرد و مدیحه‌سرایی‌های شیفتگانش نیز شاید به‌قدر بدگویی‌های خرده‌گیرانش بی‌اعتبار باشد، اما در یک چیز هرگز نمی‌توان تردید کرد: استریکلند نابغه بود. به گمان من، جالب‌ترین وجه هنر شخصیت هنرمند است. اگر هنرمند شخصیتی بی‌بدیل داشته باشد، من به میل و رغبت از هزار خطایش می‌گذرم. من ولاسکس را از ال گر کو بهتر می‌دانم، اما عرف و عادت سبب می‌شود شوق ستودن او در جان آدمی رنگ ببازد، حال آنکه مرد کِرتی اسرار روح خود را با بیانی شهوانی و غم‌انگیز نثار ما می‌کند، درست همچون کاهن یک آیین قربانی ابدی. هنرمند، نقاش، شاعر یا موسیقیدان به لطف نقش‌بندی‌های خود حس زیباپرستی آدمی را ارضا می‌کنند، اما این حس خویشاوند غریزه‌ی جنسی به شمار می‌آید و از درنده‌خویی آن نیز بی‌بهره نیست، از همین رو هنرمند خویشتن خویش را پیش روی ما می‌نهد که بی‌گمان پیشکشی عظیم‌تر است. تلاش برای کشف اسرار او به‌قدر یک داستان پلیسی ما را مجذوب خود می‌کند. به‌راستی که معمای شگفتی است، معمایی همچون جهان هستی، بهره‌مند از فضیلت بی‌پاسخ ماندن. پیش پا افتاده‌ترین آثار استریکلند نیز از شخصیتی پیچیده، شکنجه‌دیده و غریب نشان دارند و بی‌شک همین نکته است که توجه همگان را به آثار او جلب می‌کند، حتی کسانی که نگاره‌هایش را نمی‌پسندند. نیز همین نکته است که شوری چنان شگفت را در سر آدمی می‌افکند، شور کندوکاو در زندگی و شخصیت چارلز استریکلند.

تازه چهار سال پس از مرگ استریکلند بود که موریس اوره آن مقاله‌ی معروف را در مرکور دوفرانس نوشت و نقاش گمنام را از ورطه‌ی فراموشی نجات داد و باریکه راهی را روشن کرد که نویسندگان بعدی، کم‌و‌بیش سر‌به‌راه و فرمانبردار، تاکنون آن را دنبال کرده‌اند. تا مدت‌ها، هیچ منتقد فرانسوی‌ای قدرت و نفوذ بی‌چون‌وچرای موریس اوره را نداشت و آرای او همواره بر همگان اثر می‌گذاشت. ادعاهای اوره مبالغه‌آمیز جلوه می‌کردند، اما داوری‌های بعدی بر ارزیابی او مهر تأیید نهادند و بدین ترتیب آوازه چارلز استریکلند بر پایه‌ی آنچه اوره بنا نهاده بود شکل گرفت و شروع به گسترش کرد. ظهور این شهرت یکی از خیال‌انگیز‌ترین رویدادهای تاریخ هنر است؛ اما من قصد ندارم درباره‌ی آثار استریکلند صحبت کنم، مگر آنگاه که به شخصیت او اشاره داشته باشد. نمی‌توانم با نقاشانی هم‌صدا شوم که سرمست از خودبینی مدعی‌اند عوام از نقاشی هیچ نمی‌فهمند و بهتر است برای ارج نهادن به آثار این هنرمندان برجسته صرفاً سکوت اختیار کنند و دسته چکشان را در بیاورند.