کتاب پرند ستایش در ایران جلد 1

چکیده

هنر قدسی عبادی ـ مذهبی ذکر دارای آداب ویژه ای است و هر که بخواهد به آن بپردازد باید این آداب را که در اسناد مختلف به صورت جسته و گریخته عنوان شده انجام دهد تا بتواند به آنچه که در نهاد اندیشه ای خود دارد نزدیک شود. عزیزالدین نسفی آداب ذکر را در زمان خود چنین بیان کرده است ذاکر چون ذکر خواهد گفت باید که اول تجدید طهارت کند و نماز شکر وضو بگذارد و آن گاه روی به قبله نشیند و ذکر آغاز کند. بعضی گفته اند که در ذکر گفتن مربع نشیند که این چنین آسوده تر باشد بعضی گفته اند به دو زانو نشیند چنان که در نماز که این چنین به ادب نزدیک تر باشد. و شیخ ما مربع می نشست و اصحاب هم مربع می نشستند. (توجه داشته باشید که حتی حالت نشستن برای ذکرخوانی دارای قانون بوده است.) و باید که در وقت ذکر گفتن چشم بر هم نهد و ذکر در اول چند سال بلند گوید شاید (به معنای لازم است). و ذکر به مدتی مدید در اندرون رود و جای گیرد و دل ذاکر شود. و گفته شد که در ذکر گفتن جهد کند که حاضر باشد و نفی و اثبات به قدر مقام و علم خود می کند و از اذکار لااله الاالله اختیار کند... و این چنین ذکر گفتن خاصیت ها بسیار دارد که به نوشتن راست نمی آید و این سخن را کسی فهم کند که سال ها در این بوده باشد و این احوال بَر وی گذشته بُوَد (باشد) مبتدیان این سخن را فهم نکنند باید که به ایمان قبول کنند و در کار آیند تا این احوال بر ایشان ظاهر شود. عزالدین محمود ابن علی کاشانی می نویسد باید که علی الدوام ظاهر و باطن خود را به کسوت عبادت و عبودیت متحلّی دارد و در هر وقتی به عملی که اهمّ و اولی بود در آن وقت مشغول باشد و ترتیب آن چنان است که هر که متبدی بود بر فرائض و سنن از نماز اقتصار ننماید و اوقات دیگر به ذکر بسر بَرَد و مشایخ از جمله اذکار ذکر لااله الاالله اختیار کرده اند چه صورت آن مرکب است از نفی و اثبات تا ذاکر در وقت جریان این کلمه بر زبان حاضر بُوَد و مطابقت و مواطائ میان دل و زبان نگاه دارد. و در طرف نفی وجودِ جمله محدثات را به نظر فنا مطالعه می کند و در طرف اثبات وجود قدیم را به عین مشاهده می نماید تا بواسطهٔ ملازمت بر تکرار این کلمه صورت توحید در دل قرار گیرد... و اما متوسّطان را مداومت بر تلاوت قرآن بعد از ادای فرایض و سنن اولیٰ بُوَد و همان خاصیت که اهل بدایت را از ملازمت ذکر روی نماید ایشان را از تلاوت حاصل گردد با زواید دیگر چون تحلیات صفات به واسطهٔ تلاوت آیات مختلفه و معانی متنوعّه و دقایق فهوم و حقایق علوم. و اما منتهیان (ذکرخوانان با سابقه) را که نور ذکر صفت ذاتی ایشان گشته باشد فاضل تر وردی وکامل تر عملی صلوة است چه هیئت صلوئ عبادتیست تامّه جامعه که جمیع اجزاء عبارت از ذکر و تلاوت و خشوع جوارح و خضوع قلب در وی مندرج اند پس مادام تا نفس به طوع و رغبت درآن با دل موافق و مطابق بُوَد و اَمداد روحِ قُرب و منادات و ذوقِ اُنس و مناجات از هیئت صلوة بوجود مصلّی متصل و متواتر باشد مواظبت بر آن اولی و افضل بُوَد و اگر در نفس کرامتی و سامتی از آن حادث شود نزول از درجه صلوئ به درجه تلاوت به حکم وقت اولی باشد چه تلاوت به نسبت صلوئ خفتی و سهولتی دارد. و اگر تلاوت نیز به سلامت انجامد فزون از آن به درجه ذکر اولی بود چه مواظبت بر مجرّد ذکر و اعادت کلمه خفیفه از محافظت الفاظ کثیره و معانی متنوّعه بر نفس آسان تر. و اگر در ذکر لسانی به سبب ملامت فتوری افتد مداومت بر ذکر قلبی که آن را مراقبه خوانند اعنی مطالعهٔ اطلاع حق تعالی بر احوال خود اولی.